با سلام خدمت دوستان شمیم مدیا. همانطور که از عنوان مطلب پیداست قصد داریم تا در مورد مستند سازی به صورت فیلم و ویدئو، و روش های فیلم برداری برای ساخت مستند صحبت کنیم.

بنابراین در ابتدا برای شما فیلم مستند را تعریف کرده که چیست و اساسا چه نوع ویدئوهایی را در دسته  فیلم های مستندی قرار می دهند. پس از آن به تاریخچه این بخش از هنر سینما پرداخته و شما را در جریان اولین مستند تاریخ و روند کنونی ساخت آن به شیوه های گوناگون قرار خواهیم داد.

در ادامه یاد می گیریم که فیلم مستند چگونه و با چه امکانات و تجهیزاتی ساخته می شود. با انواع فیلم مستند آشنا شده و بعد از ذکر عناصر و ملزومات تهیه مستند، مراحل آن را برای شما شرح خواهیم داد.

و در پایان داستان یک موضوع پر طرفدار و پر رونق برای ساخت مستند در ایران را مطرح خواهیم کرد.

فیلم مستند چیست؟

مستندها فیلم هایی هستند که داستان ها را روایت می‌کنند، اما به شیوه ای کاملاً متفاوت از فیلم های معمولی. معمولاً داستان های واقعی مانند مبارزه یک فرد، یک ملت، یا حتی مبارزه موجودات طبیعت برای بقا را روایت می کنند.

فیلم های مستند علاوه بر اینکه در ایجاد همدلی برای موضوع نقش دارند، قادرند تا آگاهی افراد را نیز افزایش دهند. در مورد مسائل مهم اجتماعی بیننده را قادر می سازد تا به محیط های عجیب و غریب و کشورهای خارجی دسترسی پیدا کند، که معمولا جز از طریق این فیلم ها نمی توان به آنها دسترسی پیدا کرد.

یک ویدئوی مستند می تواند فساد یا بی‌عدالتی را فاش کند و وقتی مستند را با واقعیت پیوند می‌دهید، سطح درک عمیق تری را در بیننده ایجاد می کنید که به راحتی واقعیت و وقایع فیلم را به هم مرتبط می کند. بری لورنتس، منتقد و کارگردان آمریکایی، مستند را اینگونه بیان می کند: “فیلم واقع گرایانه هیجان انگیز.”

فیلم سازی مستند چیست و چگونه است؟

فیلم سازی مستند یا به بیان دیگر فیلم مستند ساختن، در حال حاضر نوعی پیشه یا شغل است که در بیشتر مواقع از علاقه مندی فرد به این کار نشات می گیرد. حالا منظور ما از اختصاص دادن عنوان شغل به این کار این نیست که بخواهیم افراد مشغول در این حرفه را درگیر مباحث مالی آن کنیم. اتفاقا بحث ما این است که این کار نیز همانند دیگر حرفه ها به مهارت ها و تخصص های خاص خود نیاز دارد.

فیلم مستند سازی بسته به نوع آن از یک تا چند نفر نیاز دارد، و تجهیزات آن نیز بسته به محیط و نوع کار از یک دوربین مناسب تا دیگر تجهیزات فنی و تخصصی نیاز دارد. بنابراین اشخاص و تجهیزات باید متناسب با آن نوع فیلم مستند باشند. بعنوان مثال برای تهیه فیلم مستند حیوانات که باید به دل طبیعت بدور از امکانات بروید، کادر مستند سازی شما باید از آمادگی جسمانی بالایی برخوردار باشند.

چگونه یک فیلم مستند بسازیم؟

آموختن مهارت ها یا تهیه تجهیزات فیلم سازی در زمینه مستند، هزینه زمانی و مالی بالایی دارد. مخصوصا برای افراد تازه کار. برای کسانی هم که قصد دارند در زمینه ساختن فیلم های مستند سرمایه گذاری کنند، گردآوری این موارد دشوار است. بهترین راه برای حل این مشکل و هموار کردن مسیر، این است که از تیم هایی که در این زمینه تخصص و تجربه کافی دارند کمک بگیرید. معروف ترین این تیم ها، آژانس و شرکت های تبلیغاتی فعال در این حوزه هستند.

سوالی که مطرح می شود این است که شرکت تبلیغاتی مورد نظر چه ویژگی هایی باید داشته باشد تا بتوانیم با خیال راحت کار مستندسازی خود را به آن ها بسپاریم؟

چند خصوصیت و ویژگی مهم این شرکت ها می تواند خیال شما را از این بابت راحت کند:

1. وجود تیمی متشکل از افراد متخصص
2. برخورداری از تجهیزات فنی و حرفه ای بروز و با کیفیت
3. دارا بودن استودیو اختصاصی جهت فیلمبرداری و صدابرداری
4. رزومه موفق

تاریخچه فیلم مستند

تاریخچه مستندسازی به شکل فیلم و ویدئو با شروع فیلم سازی یکسان هستند. اولین فیلم‌هایی که قبل از قرن بیستم ساخته شده‌اند، «فیلم‌های واقع‌گرا» نامیده می‌شوند، زیرا گزیده های کوتاهی از رویدادهای واقعی «واقعی»، مانند قطاری که به سمت پیاده رو می رود یا کارگرانی که از کارخانه خارج می‌شوند را به تصویر می‌کشند.

بنابراین، در اصل، همان اولین فیلم هایی که ساخته شدند، تصاویر واقعی روزمره را به حرکت درآورده و خود مستندی واقعی بودند. یعنی ما قطار را همانطور که هست تماشا می کنیم و نمی دانیم چه کسی سوار آن است یا چرا سوار آن شده است. این فیلم ها را فیلم های خبری نیز می نامند. تقریباً ده سال طول کشید ( تقریباً از سال 1895 تا 1905 ) اولین فیلمسازانی که نحوه ساخت اقتباس و استفاده از روایت را برای روایت داستان کشف کردند.

در روسیه و در دهه 1920، روح واقعی فیلم مستند با شاعر و تدوینگر فیلم جوانی به نام زیگا ورتوف که مجموعه ای از فیلم های خبری آموزنده به نام «مردی با دوربین» را در دوره انقلاب روسیه خلق کرد، ظاهر شد.

در مورد اولین فیلم مستند اورجینال، فیلم نانوک شمال ساخته رابرت فلاهرتی کارگردان آمریکایی است که در سال 1922 تولید شد و زندگی یک خانواده اسکیمو واقعی را نشان می دهد. مواد فیلم در آن روزها از نیتروگلیسیرین ساخته شده بود، و او مجبور شد به عقب برگردد و دوباره از فیلم در حال سوختن فیلم بگیرد.

اولین کسی که از اصطلاح “فیلم مستند” برای توصیف فیلم های واقع گرایانه استفاده کرد، کارگردان اسکاتلندی جان گریرسون در سال 1926 بود، و جان این مستند را به عنوان برخوردی خلاقانه با واقعیت تعریف کرد.

در طول دهه های 1930 و 1940، فیلم مستند به یک ابزار تبلیغاتی ارزشمند برای دولت هایی مانند دولت های آلمان، آمریکا و بریتانیا، به ویژه در طول جنگ جهانی دوم تبدیل شد.

با ظهور تجهیزات فناوری جدید و تجهیزات نور و دوربین‌ها، روش‌های جدیدی در فیلم‌سازی ظاهر شد که امکان ثبت وقایع «خودجوش» بیشتری را فراهم می‌کرد، بنابراین آنچه که به عنوان سینمای واقعی یا سینمای واقعیت شناخته می‌شود بین دهه‌های پنجاه تا هفتاد قرن بیستم ظاهر شد. و ژان روش فیلمساز فرانسوی یکی از پیشگامان این صنعت بود.

از دهه 1960 تا اوایل دهه 1990، تلویزیون به یک رسانه مهم برای فیلم های مستند تبدیل شد.

با پیشرفت تکنولوژی و دسترسی به سرویس‌های استریم مانند نتفلیکس و هولو، مستند به عنوان یکی از اشکال هنری غالب در داستان‌گویی سینمایی، روزنامه‌نگاری و بیان شخصی وارد آگاهی عمومی شده است.

اصول مستندسازی چیست و فیلم مستند چگونه ساخته می شود؟

در این بخش از صحبت مان نمی خواهیم کار ساخت فیلم مستند را برای شما پیچیده کنیم. بله، برای ساختن فیلم مستند صنعتی، یا به قولی درست حسابی و کار شده، وجود تجهیزات حرفه ای ضروری است؛ به نوعی برای ساخت یک فیلم مستند باید طبق اصول مستند سازی پیش رفت. اما همانطور که در پاراگراف های قبل گفتیم، اتفاقا اولین فیلمی که بر روی پرده سینما رفت، مستند محور بود و تصویری بود از وقایع همان روز.

پس همین که شما با دوربین تلفن همراه تان، از یک اتفاق خاص مانند کمک کردن به فردی نابینا برای رد شدن از خیابان تصویر برداری ( فیلم برداری ) کنید، یک مستند اجتماعی تهیه کرده اید، حتی اگر کوتاه باشد.

حالا در درجات بالاتر شما برای کنترل و نظم دادن به تصویربرداری از یک واقعه یا رویداد، ترتیب و نحوه چیدمان قطعات فیلم برداری شده در کنار هم و تدوین فیلم، به کادری حرفه ای و مجرب نیاز خواهید داشت.

در مستند سازی اصولی، تجهیزات حرفه ای و تخصصی فیلمبرداری و صدا برداری نیز به بالا بردن کیفیت مستند کمک شایانی می کند. تصور کنید که هنگام تماشای یک فیلم مستند و گوش دادن به صدای چهچهه زدن یک پرنده، ناگهان صدای گوش خراش موتور یک نیسان را بشنوید؛ پس نتیجه میگیریم که وجود تجهیزات نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.

انواع فیلم مستند

در اینجا ما 18 نوع سبک فیلم مستند را برای شما لیست کرده ایم که از جهت ویژگی ها با یکدیگر متفاوت هستند:

• مستند واقعگرا.
• مستند امپرسیونیستی.
• مستند شاعرانه.
• مستند تجربی.
• مستند مشارکتی.
• مستند انعکاسی.
• مستند گزارشی.
• فیلم های مستند سینمایی.
• مستند طبیعت.
• مستند سیاسی.
• مستند اجتماعی.
• مستند جنگی.
• مستند تبلیغاتی.
• مستند آموزشی.
• مستند تاریخی.
• مستند ورزشی.
• مستند فرهنگی.
• مستند بیوگرافی.

انواع مختلف فیلم های مستند برای تهیه و تدوین تخصصی بر اساس دسته بندی های فوق تفکیک شده اند، و همین مسئله باعث شده تا شاهد ساخت بهترین مستندهای جهان توسط کارگردان و تیم های مستند سازی باشیم.

موضوع جالب برای ساخت فیلم مستند

اما می رسیم به مهمترین دغدغه مستند سازان، یعنی انتخاب یک موضوع مناسب و جالب برای ساخت فیلم مستند مخاطب پسند. البته این مسئله بیشتر در مورد تازه کاران صدق می کند و افرادی که هم اکنون در این حوزه فعالیت می کنند، بیشتر بدنبال ایده برای فیلم هستند تا موضوع. حالا یا با این ایده میخوان با موضوع یکسان، یک مستند مدرن بسازند، یا اینکه بدنبال ابداع سبک جدیدی در این زمینه هستند.

خودتان را در جایگاه یک مستند ساز در نظر بگیرید، حالا هدف شما چیست؟ احتمالا مهمترین آن ها جذب مخاطب، جلب نظر ایشان و در نهایت، افزایش اطلاعات، رساندن پیام و ایجاد تحول در آن هاست.

بنابراین قبل از انتخاب موضوع مستند خود، باید شناخت کافی از مخاطبین و افرادی که قرار است پای برنامه شما بشینند داشته باشید. همچنین جامعه مورد نظر شما بسته به رسانه و کانالی که می خواهید ویدئوی مستندتان را در آن منتشر کنید می تواند کاملا متفاوت باشد.

فیلم و برنامه های مستند از چه عناصری تشکیل شده اند؟

مصاحبه ها

مصاحبه شوندگان را در فیلم طوری قاب بندی کنید که حدود یک سوم صفحه را پر کنند، جهت نگاه خود را در فضای منفی در نظر بگیرند و مراقب انعکاس هایی باشید که ممکن است در عینکی که مهمان به چشم می زند، ظاهر شوند.

کاتر

برش‌های زیادی بگیرید، و در اتاق ویرایش کارها را راحت‌تر پیدا خواهید کرد. برش‌ها می‌توانند نشانه‌های مغازه، چهره افراد، عکس‌های احساسی مانند مردی که در پارک نشسته در حال مدیتیشن و غیره باشد.

سینما فرتی (نماهای سرد)

این نماهایی که از شخصیت‌های فیلمتان همان‌طور که هستند می‌گیرید، به سادگی آن‌ها را با دوربین دنبال کنید، گویی عکاس حضور ندارد، این نماها به آشکار شدن بخش «احساسی» شخصیت یا موضوع فیلم کمک می‌کنند.

عکس های اکشن

بسته به ژانر و ماهیت فیلم، ممکن است لازم باشد صدای خود را در پس‌زمینه داشته باشید یا از خودتان فیلمبرداری کنید.

تصاویر آرشیوی

تصاویر آرشیوی، چه فیلم و چه عکس، یکی از اجزای بسیار مهم در ساخت فیلم مستند هستند و امروزه روش‌های مختلفی برای اسکن و تبدیل آن به قطعه‌ای از فیلم شما وجود دارد.

مراحل ساخت فیلم مستند

ساخت فیلم مستند یکی از چالش برانگیزترین کارهای سینمایی است و البته ساخت هر فیلمی از هر نوعی که باشد، در ابتدا هنر است و علم نیست؛ اما برای ساخت فیلم مستند یک سری مراحل اساسی وجود دارد که عبارتند از:داستانی را انتخاب کنید که به آن علاقه دارید

موضوع مستندی که انتخاب می‌کنید باید برایتان جالب باشد، زیرا اگر هیجان زده نشوید ممکن است فیلم پایانی نیز ولرم باشد و در نهایت متوجه خواهید شد که بسیاری از بینندگان ایده شما را درک نمی‌کنند.

در مورد موضوع تحقیق کنید

قبل از شروع باید تمام اطلاعات ممکن در مورد موضوع فیلم انتخابی خود را بدانید، گاهی اوقات تمام سناریوی داستان واضح است و گاهی اوقات نه، بنابراین باید تحقیقات زیادی انجام دهید و پشت سر همه راه بروید تا تمام حقایق ممکن در مورد آن را جمع آوری کنید. تا زمانی که شخصیت ها و موضوع فیلم تان را داشته باشید، هیچ خللی در ساخت و تهیه برنامه مستند شما ایجاد نشده و می توانید خود را در انتهای این راه ببینید.

یک برنامه عملی تهیه کنید

شما باید یک طرح کلی از نحوه بیان داستان خود برای مردم تهیه کنید و از خود بپرسید که من از چه الگوی پیروی می کنم؟ چه عناصر متقاعد کننده ای متقاعد کننده خواهند بود؟ چه عناصری باعث می شود بیننده تمام جزئیات طرح را حس کند و تحت تاثیر آن قرار بگیرد؟و سوالات دیگری که مسیر کار را مشخص می کند.

لیستی از عکس ها ایجاد کنید

شما باید لیستی از تمام فیلم ها، عکس ها و مصاحبه هایی که برای ساخت فیلم نیاز دارید تهیه کنید البته این نماها به نوع مستند و پیچیدگی پروژه شما بستگی دارد و بسته به آن لیست ممکن است نیاز به بودجه برای فیلم داشته باشید. .

البته هیچ قانونی برای تعداد مصاحبه هایی که در طول فیلم انجام می دهید وجود ندارد، ممکن است بسته به شرایط فیلم نیاز به 100 مصاحبه داشته باشید، هر فیلم شرایط خاص خود را دارد، اما به طور کلی این نکته را در نظر داشته باشید که بیننده نمی تواند بیش از 7 یا 8 شخصیت را در یک فیلم شناسایی کنید، بنابراین اگر 100 مصاحبه انجام داده اید، تعجب نکنید که در نهایت ممکن است نتوانید همه آنها را در فیلم خود نشان دهید.

روش انتشار و عرضه اثر خود را مشخص کنید

شما باید تصمیم بگیرید که آیا فیلم مستندی را برای تماشا در اینترنت، موبایل، تلویزیون، سینما یا ترکیبی از همه اینها بسازید، زیرا نحوه ارائه فیلم ممکن است سبک فیلمبرداری و سبک داستان گویی را تعیین کند. ممکن است جزئیات ریز روی صفحه نمایش تلفن ظاهر نشود، بنابراین باید از زوایای مختلفی برای عکسبرداری بگیرید، چه عکس های نزدیک، چه متوسط ​​یا عریض.

نگارش فیلمانه مستند و تنظیم سناریوی آن

هنگامی که تمام نماها را فیلمبرداری کردید، باید آنها را کنار هم قرار دهید و آنها را در متن برنامه مستند سازی خود سازماندهی کنید، بنابراین پس از فیلمبرداری جذاب ترین سکانس ها یا برداشت های داستان خود را شناسایی کنید و شروع به ساختن صحنه های کوچک در اطراف آن رویدادها کنید.

حال باید متن داستان را نیز به تصاویر بیافزایید، گرچه وجود متن محتوایی برای تمامی فیلم های مستند ضروری نیست؛ اما در نظر داشته باشید که این مورد نیز نباید تحمیلی باشد. اجازه دهید تا مخاطبان برداشت آزادی از مستند ساخته شده توسط شما داشته باشند.

برداشت آزاد مخاطب، آزادی بیان ایشان را نیز به همراه دارد. چون شما این اجازه را به ایشان داده اید، آن ها نیز در بین دوستان در مورد موضوع و سناریوی برنامه مستند شما صحبت کرده، و ضمن بیان عقاید خویش در مورد آن، به معروف شدن شما و مستندهای شما کمک می کنند.

ویرایش فیلم را شروع کنید

ویرایش یک فیلم مانند کنار هم قرار دادن یک پازل بزرگ است. ابتدا باید یک کامپیوتر و نرم افزار ویرایش ویدیو مانند ادوبی پریمیر و افتر افکت را انتخاب کنید.

پس از اینکه تجهیزات کاری را آماده کردید، فیلم های خود را یکی یکی به ترتیب مناسب چیده و هر بار خروجی های خود را بررسی کنید.

استفاده از عکس ها نیز می تواند در بین تکه های فیلم با سرعت های مختلف استفاده شود. این مورد کاملا به سناریو و یا داستان شما، و همچنین القای روحی مخاطبانتان بستگی دارد.

مسائل حقوقی و کپی رایت را بررسی کنید

اگرچه این مرحله در انتهای لیست قرار دارد، اما در واقع باید از ابتدای ساخت فیلم تا انتها، این را در نظر داشته باشید. توصیه اکید می کنیم که باید به این بخش اهمیت زیادی بدهید و حتی قبل از شروع کار مستند سازی تمام نکات حقوقی ساده را بخوانید.

اجازه دهید با یک مثال این موضوع را بررسی کنیم: شما می خواهید مستندی در مورد پادشاهان ایران بسازید؛ برای شرح و روایات تاریخی این افراد لازم است که شما از تخت جمشید تا کاخ گلستان و سعد آباد نیز تصویر برداری کرده و فیلم تهیه کنید. اما قبل از شروع لازم است تا از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، میراث فرهنگی، دفاتر مدیریت این امکان، نیروی انتظامی و … مجوزهای لازم را دریافت کنید.

انتشار فیلم

اکنون که فیلم خود را به پایان رسانده اید، زمان نمایش آن به مردم فرا رسیده است. در گذشته گزینه های زیادی برای مستندسازان وجود نداشت، اما امروزه با استفاده از رسانه های مختلف می توانید مستند خود را به راحتی و از طرق مختلف به دست مخاطبان برسانید. رسانه هایی مانند تلویزیون، اینترنت و دیگر پلتفرم های دیجیتال.

معروف ترین موضوع مستند سازی در ایران چیست؟

شاید براتون غیر قابل باور باشه، ولی فیلم عروسی و تصویر برداری از ازدواج افراد بعنوان یک موضوع مستند سازی، معروف ترین فیلم مستند ایرانی است. درست است که در نهایت ویدئوی آن به زوجین تحویل داده می شود و قطعا بصورت عمومی منتشر نمی شود، اما در هر حال هر شخصی که در زندگی خود به مرحله ازدواج برسد، حتما بدنبال ثبت تصویری آن بعنوان خاطرات خواهد بود.